Ethiopia khánh thành đập Grand Ethiopian Renaissance – Biểu tượng của tham vọng và tranh cãi

Ngày 9 tháng 9 năm 2025, Ethiopia chính thức khánh thành Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD), đập thủy điện lớn nhất châu Phi, tọa lạc trên sông Blue Nile. Với chi phí 5 tỷ USD và công suất tối đa 5.150 MW, GERD không chỉ là một bước tiến lớn trong tham vọng kinh tế của Ethiopia mà còn là tâm điểm của những căng thẳng địa chính trị với hai nước láng giềng hạ lưu – Ai Cập và Sudan. Trong khi Ethiopia ca ngợi dự án như một “cơ hội chung” cho khu vực, Ai Cập và Sudan lo ngại về an ninh nguồn nước, làm dấy lên những tranh cãi kéo dài hơn một thập kỷ.

GERD, khởi công từ năm 2011, là biểu tượng của sự tự lực và đoàn kết của Ethiopia – quốc gia đông dân thứ hai châu Phi với hơn 120 triệu người. Với 91% kinh phí từ ngân hàng trung ương Ethiopia và 9% từ trái phiếu và quyên góp của người dân, dự án này hoàn toàn không phụ thuộc vào viện trợ quốc tế. Đối với người Ethiopia, GERD không chỉ là một công trình hạ tầng mà còn là biểu tượng của niềm tự hào dân tộc, đặc biệt trong bối cảnh đất nước phải đối mặt với các xung đột nội bộ trong nhiều năm.

Tại lễ khánh thành ở Guba, Thủ tướng Abiy Ahmed đã phát biểu trước sự hiện diện của các nhà lãnh đạo khu vực như Tổng thống Kenya William Ruto và Tổng thống Somalia Hassan Sheikh Mohamud. Dưới lá cờ Ethiopia khổng lồ, ông nhấn mạnh: “Ethiopia xây dựng GERD để phát triển, mang điện đến toàn khu vực và thay đổi lịch sử của người da đen. Đây không phải là mối đe dọa mà là cơ hội chung cho Ai Cập và Sudan”. Một chiếc máy bay chiến đấu Ethiopia bay thấp qua làn sương từ dòng nước trắng xóa của con đập, như một lời khẳng định về sức mạnh và quyết tâm của quốc gia.

Credit: France 24

Công suất của GERD đã tăng dần từ khi tua-bin đầu tiên hoạt động vào năm 2022, và đến nay, với 5.150 MW, nó nằm trong số 20 đập thủy điện lớn nhất thế giới, dù chỉ bằng một phần tư công suất của đập Tam Hiệp (Trung Quốc). Hồ chứa của GERD, rộng lớn hơn cả khu vực Greater London, không chỉ cung cấp điện mà còn hứa hẹn điều tiết dòng chảy, giảm lũ lụt và hỗ trợ tưới tiêu cho khu vực hạ lưu.

Đối với Ethiopia, GERD là chìa khóa để giải quyết tình trạng thiếu điện trầm trọng, khi chỉ 55% dân số cả nước có điện vào năm 2022, theo Ngân hàng Thế giới. Ở các khu vực nông thôn, tỷ lệ điện khí hóa chỉ đạt 33%, trong khi khu vực đô thị đạt 94%. Với GERD, Ethiopia kỳ vọng nâng tỷ lệ điện khí hóa lên 70% vào năm 2030, cung cấp năng lượng cho các hộ gia đình, ngành công nghiệp và cả ngành khai thác bitcoin đang phát triển. Người dân địa phương như Sultan Abdulahi Hassan, một nông dân sống gần đập, đã chia sẻ niềm vui: “Chúng tôi giờ có tủ lạnh, uống được nước lạnh và sử dụng điện cho mọi thứ”.

Ngoài lợi ích trong nước, GERD còn mở ra cơ hội xuất khẩu điện sang các nước láng giềng như Sudan, Kenya và Djibouti, góp phần thúc đẩy hội nhập kinh tế khu vực thông qua Eastern African Power Pool. Thủ tướng Abiy nhấn mạnh rằng GERD sẽ cung cấp năng lượng dư thừa trong mùa mưa, mang lại lợi ích cho toàn khu vực mà không gây tổn hại đến các nước hạ lưu. Các nghiên cứu độc lập cho thấy, nhờ việc điền đầy hồ chứa cẩn thận trong những mùa mưa thuận lợi, GERD chưa gây ra gián đoạn lớn nào đối với dòng chảy hạ lưu.

Pietro Salini, Giám đốc điều hành của Webuild – công ty Ý xây dựng GERD – chia sẻ với Al Jazeera rằng việc điều tiết dòng chảy từ GERD sẽ mang lại lợi ích bổ sung cho các nước láng giềng, như giảm lũ lụt và kiểm soát phù sa. Abdullah Abderrahman, quản lý đập Roseires của Sudan, cũng xác nhận GERD đã giúp giảm lượng phù sa và cây cối trôi vào hồ chứa Roseires, vốn làm giảm 1/3 dung tích lưu trữ của đập này.

Tuy nhiên, GERD từ lâu đã là nguồn cơn tranh cãi gay gắt với Ai Cập và Sudan – hai quốc gia phụ thuộc lớn vào sông Nile. Ai Cập, với 90% nguồn nước ngọt đến từ Nile, coi GERD là mối đe dọa “tồn tại” đối với an ninh nước. Họ lập luận rằng GERD vi phạm các hiệp ước thời thuộc địa Anh, vốn trao quyền kiểm soát phần lớn dòng chảy Nile cho Ai Cập và Sudan. Sudan, dù có thể hưởng lợi từ việc giảm lũ lụt và nguồn điện giá rẻ, cũng lo ngại về an toàn đập và nguy cơ phóng nước không phối hợp, đặc biệt khi đập Roseires của họ nằm cách GERD chỉ 110km.

Cả Ai Cập và Sudan đều kêu gọi một hiệp định ràng buộc pháp lý về việc vận hành và điền đầy hồ chứa GERD, nhưng các cuộc đàm phán do Liên minh Châu Phi dẫn dắt trong hơn một thập kỷ qua vẫn bế tắc. Tuần trước lễ khánh thành, hai nước này ra tuyên bố chung gọi các hành động “đơn phương” của Ethiopia là “mối đe dọa liên tục đối với sự ổn định”. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Ai Cập, Tamim Khallaf, khẳng định nước này sẽ tiếp tục theo dõi chặt chẽ diễn biến trên sông Blue Nile và bảo vệ lợi ích của người dân Ai Cập.

Mặc dù chưa có hành động trả đũa trực tiếp, Ai Cập đã tăng cường quan hệ với các đối thủ của Ethiopia trong khu vực, như Eritrea, trong khi Sudan lo ngại về tác động của GERD lên hệ thống tưới tiêu nông nghiệp và kiểm soát lũ lụt. Một số chuyên gia cảnh báo rằng nếu Ethiopia thực hiện các đợt phóng nước lớn mà không có sự phối hợp, đập Roseires của Sudan có thể chịu ảnh hưởng nghiêm trọng do tuổi đời cao và quy mô nhỏ hơn nhiều.

Mặc dù căng thẳng vẫn hiện hữu, GERD cũng mở ra tiềm năng hợp tác khu vực. Dessalegn Chanie Dagnew, giáo sư tài nguyên nước tại Đại học Bahir Dar, cho rằng GERD có thể thúc đẩy hội nhập khu vực nếu các bên tìm được tiếng nói chung. Ví dụ, việc phối hợp vận hành GERD với đập Aswan High của Ai Cập có thể giúp giảm thiểu tác động của hạn hán và điều tiết dòng chảy tốt hơn, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu làm tăng nguy cơ khô hạn ở Sudan và Ai Cập.

Tuy nhiên, những thách thức vẫn còn. Hệ thống truyền tải điện kém phát triển ở các vùng nông thôn Ethiopia đang hạn chế khả năng đưa điện từ GERD đến tay người dân. Ngoài ra, vấn đề quản lý phù sa và thích ứng với biến đổi khí hậu sẽ là yếu tố then chốt để đảm bảo tuổi thọ của GERD. Về mặt ngoại giao, Ethiopia cần tiếp tục đối thoại với Ai Cập và Sudan để xây dựng lòng tin và tránh leo thang căng thẳng.

GERD không chỉ là một công trình kỹ thuật mà còn là biểu tượng của khát vọng và khả năng của Ethiopia. Như nhà nghiên cứu Mekdelawit Messay từ Đại học Quốc tế Florida nhận định: “GERD là một ngọn cờ để đoàn kết, thể hiện những gì chúng ta có thể đạt được khi thống nhất”. Đối với người dân Ethiopia, GERD là ánh sáng hy vọng, mang đến điện năng, việc làm và cơ hội phát triển. Nhưng với khu vực, tương lai của GERD sẽ phụ thuộc vào việc Ethiopia có thể biến nó từ một điểm nóng tranh cãi thành một nền tảng cho sự hợp tác và thịnh vượng chung hay không.