Nhật Bản: Kỷ lục cắt giảm năng lượng tái tạo giữa cơn sốt hạt nhân

Những turbine gió khổng lồ ven biển Happo, tỉnh Akita, quay đều đặn dưới bầu trời xám xịt, hứa hẹn dòng điện sạch dồi dào – nhưng rồi, chúng bất ngờ im bặt, không phải vì gió ngừng thổi, mà vì hệ thống lưới điện “bỏ qua” chúng. Đó là thực tế phũ phàng đang diễn ra ở Nhật Bản, nơi lượng cắt giảm (curtailment) năng lượng gió và mặt trời đang lao dốc đến mức kỷ lục, chỉ vì sự trở lại mạnh mẽ của các lò phản ứng hạt nhân. Theo phân tích dữ liệu ngành từ Reuters ngày 1 tháng 10 năm 2025, con số này không chỉ là thống kê khô khan; nó là lời cảnh báo cho một quốc gia đang vật lộn giữa khát vọng xanh và nỗi ám ảnh an toàn sau thảm họa Fukushima năm 2011.

Kể từ khi toàn bộ các lò hạt nhân bị đóng cửa sau Fukushima, Nhật Bản – nhà sản xuất điện lớn thứ năm thế giới – đã dần dần tái khởi động chúng để cắt giảm chi phí nhiên liệu hóa thạch đắt đỏ và đáp ứng nhu cầu điện tăng vọt từ các nhà máy chip và trung tâm dữ liệu. Hiện nay, 14 trong số 33 lò phản ứng thương mại khả dụng đã hoạt động trở lại, bao gồm hai lò năm ngoái và một lò vừa được phê duyệt sơ bộ, dù có thể phải chờ đến năm 2027. Kết quả? Sản lượng hạt nhân tăng, nhưng tính linh hoạt của lưới điện lại giảm sút nghiêm trọng. Hạt nhân không dễ dàng tăng giảm theo nhu cầu, nên gió và mặt trời – những nguồn biến động tự nhiên – bị đẩy ra rìa, bị cắt giảm để ưu tiên “người anh cả” ổn định hơn.

Dữ liệu từ Viện Năng lượng Tái tạo (REI) cho thấy, trong tám tháng đầu năm nay, lượng cắt giảm ở chín trong mười khu vực lưới điện của Nhật Bản vọt lên 1,77 TWh – tăng 38,2% so với cùng kỳ năm ngoái, tương đương 2,3% tổng sản lượng năng lượng xanh. So với mức 1,28 TWh (1,8%) năm trước và kỷ lục cũ 1,9% năm 2023, con số này đang trên đà phá vỡ mọi giới hạn. Michiyo Miyamoto, chuyên gia tài chính năng lượng Nhật Bản tại Viện Kinh tế Năng lượng và Phân tích Tài chính (IEEFA), chỉ rõ: “Các lò hạt nhân được ưu tiên trong lịch trình phân phối điện, buộc gió và mặt trời phải nhường chỗ”. Ví dụ điển hình là lò Shimane No.2 ở vùng Chugoku phía Tây, tái khởi động tháng 12 năm ngoái, đã đẩy lượng cắt giảm lên cao ngất.

Credit: The Wall Street Journal

Nghịch lý này không chỉ làm đau đầu các nhà đầu tư mà còn đe dọa mục tiêu tham vọng của Tokyo: năng lượng tái tạo chiếm 50% sản lượng điện hàng năm vào năm 2040, trong khi hạt nhân giữ 20% – so với mức 23% và 8,5% năm tài khóa 2023. Nhưng thực tế phũ phàng: doanh thu từ năng lượng tái tạo sụt giảm do cắt giảm đã góp phần vào làn sóng rút lui kỷ lục, với 52 nhà phát triển năng lượng xanh rời bỏ thị trường Nhật Bản trong năm tài khóa kết thúc tháng 3, bao gồm tám vụ phá sản. Tháng 8 vừa qua, tập đoàn Mitsubishi thậm chí từ bỏ ba dự án gió ngoài khơi vì chi phí leo thang, làm dấy lên lo ngại về tính khả thi của các dự án tương tự. Tăng trưởng lắp đặt gió và mặt trời năm 2024 chỉ vỏn vẹn 3,3% – mức thấp nhất kể từ năm 2009, theo Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế (IRENA), do ràng buộc về đất đai, lưới điện và logistics.

Các khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất minh chứng cho sự mất cân bằng này. Ở Kyushu, lượng cắt giảm đạt 7,6% trong năm tháng đầu năm tài khóa, do lắp đặt quang điện vượt xa nhu cầu địa phương và khả năng xuất khẩu. Tohoku phía Bắc chứng kiến con số tăng vọt từ 2,1% lên 5,8%, phần lớn nhờ tuyết rơi dày đặc hơn dự kiến đẩy thủy điện lên cao, kết hợp với tái khởi động lò Onagawa tháng 10 năm ngoái. Uran-Ulizi Batyabar, nhà phân tích tại Rystad Energy ở Tokyo, nhấn mạnh: “Vấn đề cốt lõi là khả năng truyền tải lưới từ các vùng giàu tái tạo chưa đủ.” Kenichi Onishi, nhà nghiên cứu tại Viện Kinh tế Năng lượng Nhật Bản, cảnh báo: “Nếu cắt giảm vượt dự báo, các dự án tái tạo sẽ khó thu hồi chi phí, khiến đầu tư mới chùn bước”.

Chính phủ Nhật Bản không ngồi yên. Bộ Công nghiệp đang đẩy mạnh xây dựng đường truyền liên vùng, thúc đẩy lưu trữ pin và khuyến khích nhu cầu điện vào giờ cao điểm sản xuất tái tạo, theo Minoru Shioda, quan chức Bộ phận Hiệu quả Năng lượng và Tái tạo. Nhưng các chuyên gia như Tetsunari Iida, chủ tịch Viện Chính sách Năng lượng Bền vững, kêu gọi cải cách quy định để ưu tiên tái tạo hơn các “ông lớn” truyền thống: “Nếu không, Nhật Bản sẽ tụt hậu xa so với xu hướng toàn cầu về tăng trưởng tái tạo bùng nổ”.

Giữa cơn bão hạt nhân trở lại, câu chuyện của Nhật Bản không chỉ là về điện lực – mà là về sự đánh đổi giữa ổn định ngắn hạn và tầm nhìn xanh dài hơi. Khi turbine gió ven biển Akita tiếp tục quay trong vô vọng, quốc đảo này đang đứng trước ngã ba đường: Liệu họ có thể hòa quyện hạt nhân và tái tạo thành bản giao hưởng hài hòa, hay sẽ để kỷ lục cắt giảm trở thành vết sẹo vĩnh viễn trên hành trình chống biến đổi khí hậu? Câu trả lời không chỉ quyết định tương lai năng lượng của Nhật Bản, mà còn là bài học cho thế giới đang vật lộn với cùng một bài toán khó.