COP30 được kêu gọi kết nối công lý khí hậu với bồi thường cho tội ác lịch sử

Dưới bóng cây rừng mưa Amazon, nơi những cộng đồng bản địa vẫn đang đấu tranh để bảo vệ di sản tổ tiên trước lưỡi hái của biến đổi khí hậu, một lời kêu gọi vang vọng từ hàng trăm tổ chức: COP30 phải nhìn thẳng vào quá khứ để chữa lành tương lai. Ngày 26 tháng 9 năm 2025, hơn 240 nhóm môi trường và nhân quyền, bao gồm Amnesty International USA và các chi nhánh Black Lives Matter, đã ký thư ngỏ gửi chính phủ Brazil và Liên Hợp Quốc, thúc giục hội nghị thượng đỉnh khí hậu toàn cầu sắp tới ở Belém – một trong những địa điểm chính là “Parque da Cidade” – phải đặt vấn đề bồi thường (reparations) cho các tội ác lịch sử như nô lệ và thực dân lên hàng nghị sự. Không chỉ là một lời nhắc nhở, đây là lời khẳng định rằng “không có công lý khí hậu thực sự nếu thiếu công lý bồi thường”, một thông điệp được Bộ trưởng Môi trường Colombia ủng hộ mạnh mẽ.

Thư ngỏ, được khởi xướng bởi Instituto Luiz Gama của Brazil và Caribbean Pan African Network đầu tuần này, lập luận rằng khủng hoảng khí hậu không phải là tai ương tự nhiên mà là hậu quả trực tiếp của hàng thế kỷ bất bình đẳng toàn cầu. Các tội ác lịch sử như nô lệ hóa và chủ nghĩa thực dân đã tạo ra sự chênh lệch về tiếp cận tài nguyên, dẫn đến đóng góp khí thải không đối xứng – nơi các nước giàu phát thải nhiều hơn nhưng các cộng đồng nghèo chịu thiệt hại nặng nề nhất – và tăng cường sự dễ bị tổn thương trước thiên tai, đồng thời loại trừ họ khỏi các quyết định khí hậu. “Khủng hoảng khí hậu không xuất hiện gần đây – nó là sự tiếp nối của hàng thế kỷ phát thải nhà kính, khai thác, cướp đoạt và bạo lực phân biệt chủng tộc”, thư nhấn mạnh, kêu gọi COP30 tích hợp việc giải quyết bất công lịch sử và nhu cầu bồi thường vào mọi cuộc đàm phán về khí hậu. Với hơn 240 chữ ký từ các tổ chức và nhân vật công chúng, thư sẽ được gửi chính thức vào tuần tới, hy vọng sẽ tạo ra một không gian chính thức tại hội nghị dành riêng cho công lý khí hậu và bồi thường, do người châu Phi, hậu duệ châu Phi và cộng đồng bản địa dẫn dắt.

Credit: YSI INET

Đặc biệt, thư nhấn mạnh vai trò lãnh đạo của Brazil – quốc gia nhận nhiều nô lệ nhất lịch sử và hiện có cộng đồng hậu duệ châu Phi lớn nhất ngoài châu lục đen – trong việc tiên phong cho lời kêu gọi này. Các nhà hoạt động đề xuất Brazil tích hợp chủ đề này vào chương trình nghị sự chính trị, tạo diễn đàn để thảo luận và thúc đẩy các cuộc đối thoại tại COP30. Điều này không chỉ là vấn đề đạo đức mà còn là cơ hội để Brazil, với vị thế chủ nhà, khẳng định cam kết với công lý toàn cầu. Bộ trưởng Bình đẳng Chủng tộc Anielle Franco từng chia sẻ với Reuters năm ngoái rằng những sai lầm của quá khứ đã bị những người cầm quyền bỏ qua quá lâu, và bồi thường chính là “xây dựng một tương lai xứng đáng hơn”.

Yêu cầu bồi thường – từ tài chính đến công nhận lịch sử đang lấy đà trên toàn cầu, nhưng cũng vấp phải phản ứng dữ dội. Các nhà phê bình cho rằng các quốc gia và tổ chức hiện đại không nên chịu trách nhiệm cho sai lầm của tổ tiên, dẫn đến tranh cãi gay gắt về tính khả thi và công bằng. Tuy nhiên, các nhà hoạt động lập luận rằng không giải quyết gốc rễ lịch sử, mọi nỗ lực chống biến đổi khí hậu sẽ chỉ là bề nổi, bỏ qua những cộng đồng bị ảnh hưởng nặng nề nhất – từ các đảo quốc chìm dần đến các khu ổ chuột ven sông Amazon. Thư ngỏ này không chỉ là tiếng nói từ Brazil mà còn từ một liên minh toàn cầu, bao gồm các tổ chức như Greenpeace, WWF và ActionAid Brazil trong các chiến dịch liên quan, nhấn mạnh rằng công lý khí hậu phải giao thoa với công lý chủng tộc và giới tính.

Sâu xa hơn, lời kêu gọi này là lời nhắc nhở rằng biến đổi khí hậu không phải là vấn đề khoa học thuần túy mà là một câu chuyện về công bằng toàn cầu, nơi quá khứ định hình hiện tại và tương lai. COP30, diễn ra từ ngày 10 đến 21 tháng 11 năm 2025 tại Belém – thủ phủ Amazon của Brazil – không chỉ là nơi các nhà lãnh đạo đàm phán về cắt giảm phát thải hay tài trợ khí hậu, mà còn là cơ hội để đối mặt với những vết sẹo lịch sử. Nếu Brazil dẫn dắt, hội nghị có thể trở thành cột mốc, nơi bồi thường không phải là gánh nặng mà là nền tảng cho một thế giới công bằng hơn, nơi mọi cộng đồng đều có tiếng nói và tài nguyên để chống chọi với cơn bão khí hậu. Nhưng nếu bỏ lỡ, nó sẽ củng cố sự chia rẽ, để lại những nạn nhân của quá khứ tiếp tục gánh chịu hậu quả của tương lai. Trong ánh sáng của rừng mưa, COP30 có thể là ngã rẽ – giữa tiếp nối bất công hay mở ra kỷ nguyên công lý thực sự.