Mất ngủ nguyên phát (Primary Insomnia) là gì?

Giấc ngủ đóng vai trò quan trọng trong việc phục hồi cơ thể, nhưng nhiều người gặp khó khăn khi ngủ mà không rõ nguyên nhân. Đây có thể là dấu hiệu của mất ngủ nguyên phát, một rối loạn giấc ngủ độc lập, không liên quan đến bất kỳ tình trạng bệnh lý hay tâm lý nào khác. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về tình trạng này, từ triệu chứng đến phương pháp điều trị hiệu quả.

Mất ngủ nguyên phát là gì?

Mất ngủ nguyên phát là một rối loạn giấc ngủ đặc trưng bởi:

• Khó đi vào giấc ngủ.
• Khó duy trì giấc ngủ, tỉnh giấc thường xuyên trong đêm.
• Giấc ngủ không phục hồi (không cảm thấy sảng khoái sau khi thức dậy).

Mất ngủ nguyên phát được xem là một rối loạn riêng biệt, khác với mất ngủ thứ phát – thường là triệu chứng của các bệnh lý hoặc tình trạng tâm thần khác.

Ảnh: Pexels

Ba dạng mất ngủ nguyên phát chính:

• Mất ngủ vô căn (Idiopathic insomnia): Không xác định được nguyên nhân.
• Mất ngủ do căng thẳng (Stress-related insomnia): Do các yếu tố gây căng thẳng nhẹ.
• Nhận thức sai về giấc ngủ (Sleep state misperception – SSM): Cảm giác mất ngủ mặc dù đã ngủ đủ.

Theo thống kê, khoảng 6% – 15% dân số được chẩn đoán chính thức mắc chứng mất ngủ. Tình trạng này phổ biến hơn ở:

• Phụ nữ.
• Người lớn tuổi.
• Người bị mất ngủ nghiêm trọng.

Ngoài ra, khoảng 35% người mắc chứng mất ngủ có tiền sử gia đình từng bị rối loạn này.

Triệu chứng của mất ngủ nguyên phát

Các triệu chứng phổ biến bao gồm:

• Khó bắt đầu giấc ngủ vào ban đêm.
• Khó duy trì giấc ngủ, tỉnh giấc nhiều lần trong đêm.
• Tỉnh giấc quá sớm và không thể ngủ lại.
• Giấc ngủ không phục hồi, không cảm thấy tỉnh táo sau khi ngủ dậy.
• Ban ngày mệt mỏi, buồn ngủ, cáu kỉnh hoặc khó tập trung.
• Lo lắng hoặc căng thẳng về giấc ngủ.

Chẩn đoán mất ngủ nguyên phát

Mất ngủ nguyên phát được chẩn đoán dựa trên:

• Các vấn đề về giấc ngủ (khó ngủ, khó duy trì giấc ngủ, tỉnh giấc sớm).
• Ảnh hưởng đến chức năng ban ngày (mệt mỏi, suy giảm khả năng làm việc).
• Không có bệnh lý hoặc rối loạn nào khác giải thích tình trạng mất ngủ.

Theo DSM-5-TR, các triệu chứng phải xuất hiện ít nhất 3 ngày/tuần trong 3 tháng để được xem là mất ngủ mãn tính. Đối với mất ngủ ngắn hạn, thời gian xuất hiện dưới 3 tháng.

Ảnh: Pexels

Nguyên nhân của mất ngủ nguyên phát

Mất ngủ nguyên phát thường liên quan đến tình trạng tăng hưng phấn suốt cả ngày, gây khó khăn trong việc bắt đầu và duy trì giấc ngủ vào ban đêm.

Các yếu tố sinh lý hoặc thần kinh gây tăng hưng phấn bao gồm:

• Tăng tỷ lệ chuyển hóa năng lượng: Nghiên cứu năm 2018 cho thấy người bị mất ngủ đốt cháy năng lượng nhanh hơn, ảnh hưởng đến giấc ngủ.
• Tăng nhịp tim và giảm biến thiên nhịp tim: Nghiên cứu năm 2021 cho thấy người mất ngủ có nhịp tim cao hơn và ít biến thiên hơn trong khi ngủ, cho thấy hệ thần kinh kém thư giãn.
• Hoạt hóa hệ thần kinh căng thẳng kéo dài: Nồng độ hormone căng thẳng như cortisol cao có thể góp phần gây khó ngủ.
• Tăng chuyển hóa glucose trong não: Nghiên cứu chỉ ra rằng người mất ngủ có mức hoạt động não cao hơn trong các giai đoạn ngủ và thức, làm gián đoạn giấc ngủ.

Phương pháp điều trị mất ngủ nguyên phát

Mất ngủ nguyên phát thường được điều trị bằng sự kết hợp của thay đổi lối sống, liệu pháp hành vi và thuốc khi cần thiết.

Các phương pháp điều trị phổ biến:

• Liệu pháp nhận thức hành vi cho mất ngủ (CBT-I): Đây là phương pháp hàng đầu, giúp thay đổi suy nghĩ và hành vi liên quan đến giấc ngủ, bao gồm giáo dục vệ sinh giấc ngủ và các kỹ thuật thư giãn.
• Thay đổi lối sống: Giữ lịch ngủ đều đặn, tạo môi trường ngủ thoải mái, tránh caffeine và nicotine gần giờ đi ngủ.
• Kỹ thuật thư giãn: Thư giãn cơ bắp, thiền, hít thở sâu trước khi ngủ.
• Liệu pháp hạn chế giấc ngủ (SRT): Hạn chế thời gian nằm trên giường để đồng bộ hóa giấc ngủ.
• Thuốc: Thuốc an thần có thể được kê đơn trong thời gian ngắn nhưng cần thận trọng để tránh phụ thuộc.

Nghiên cứu năm 2023 so sánh hiệu quả của liệu pháp hành vi và thuốc zolpidem cho thấy cả hai đều hiệu quả trong việc cải thiện các triệu chứng mất ngủ ban ngày. Hiệu quả tăng cao hơn khi kết hợp cả hai phương pháp.

Mất ngủ nguyên phát là một rối loạn giấc ngủ phổ biến, gây ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống. Nếu bạn gặp khó khăn trong việc ngủ và các triệu chứng kéo dài, hãy tham khảo ý kiến chuyên gia y tế để được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Một lối sống lành mạnh kết hợp với liệu pháp hành vi sẽ giúp cải thiện đáng kể tình trạng này.